2006 yapımı “The Last King Of Scotland” yakın tarihin dikkat çekici diktatörü İdi Amin’in hayatını anlatan bir film. Senaryo yetmişli yılların başında, babasının izinden giderek tıp fakültesini bitiren İskoçya’lı genç bir doktorun etrafında kurgulanmış. Meşhur altmışsekiz kuşağından olan genç adam, müesses nizama isyan hisleriyle, kendisine çevresi tarafından altın tepsi içinde sunulan bilindik, konforlu bir istikbali reddediyor. İsyanı o kadar derin ki doğduğu yerden, ailesinden, kendisine teklif edilen hayatttan kaçıp uzaklaşmak için eline bir yer küre modeli alıp çeviriyor. Tesadüfen parmağını koyduğu ilk ülkeye gitmeye karar veriyor ancak ilk olarak Kanada’nın tesadüf etmesi onu tatmin etmiyor. İkinci bir deneme yapıyor ve parmağı, filmin geçeceği Uganda’yı işaret ediveriyor.Birkaç Sahnede Kuruluveren Hikâye
Sadece birkaç saniyelik sekanslarla filmin kahramanı olan doktor karakterinin seyirciye tanıtılması sinema tekniği açısından, kurgu açısından takdir edilesi. İyi seçilmiş, iyi çekilmiş ve iyi oynanmış dört kısa sahne ile seyirci hikayenin içine çekiliyor: Genç doktorun yağmurlu bir İskoçya gününde, mezuniyetini kutlamak için akadaşlarıyla birlikte çılgınca soğuk sulara atlaması, baba ve annesi karşısında derin ama yapmacık bir saygı içinde yediği akşam yemeğinde ona teklif edilen hayat, odasında gizlice sigara içerken durduk yerde kendini tutamayıp haykırması ve nihayet dünyada kendi macerasına zemin arayıp bulması.
Dr. Nicholas Garrigan
Dr. Nicholas Garrigan karakteri Giles Fodan’ın romanından uyarlanan senaryoda kurgulanmış bir karakter. Yani gerçekte böyle bir doktor yok. Ancak karakteri şekillendirirken yazarın ilham aldığı Robert Bop Astles adında gerçek bir kişi varmış.
Filmimizin kahramanı Dr. Nicholas Garrigan Uganda’ya mesleğine de en uygun kanaldan, misyonerlik kanalından ulaşıyor. Bu kanalı dînî bir gaye ile tercih ettiğini çıkarmak zor. Zira Uganda’ya daha çok bir macera, bir heyecan yaşamak, daha sonra filmde İdi Amin’in söyleyeceği gibi, “beyaz adamcılık” oynamak için gidiyor. Belki kötü niyetleri yok ama bir misyonerden beklenecek ahlaki duruşu da sergilemiyor.
Doktorun Uganda’ya ilk ulaştığında çılgın, misyoner, genç ve batılı bir doktorun gözünden, çok geri kalmış bir Afrika ülkesini izlemeye başlıyoruz. Tropik sıcağın tüm sarı ve kavuniçi tonlarının hakim olduğu tozlu yollarda, yemyeşil ormanlar ve derme çatma kulubeler arasından ilkel toplu taşıma vasıtalarıyla gerçekleşen bir seyahat bu. Yönetmen, yollara dökülmüş kutlamalar yapan siyah derili insanlarla ve ellerinde silahları, hâki üniformalı askerlerle bizi nihayet filmin asıl konusunu teşkil edecek olan İdi Amin’e gayet mahirâne bir şekilde ulaştırıyor. Tam kahramanımız geldiği sırada ülkede darbe olmuş ve İdi Amin isimli bir general idareye el koymuştur.
Doktorun ilk tepkisi güvende olup olmadıklarını sormak oluyor. Ulaştığı misyonda çalışan “fedakâr” misyoner doktor ve güzel eşi, darbeyi umursar görünmüyorlar. Onların gayeleri bu geri kalmış topraklara “medeniyet” getirmek. Yaşadıklarından, gördüklerinden sonra biraz da umutsuzluğa kapılmış gibiler. Köylü halkın büyük çoğunluğunun hala şaman tedavisini kendilerine yeğ tuttuğundan yakınıyor misyoner doktor ve “bazen akıntıya karşı kürek çektiklerini düşündüğünü” söylüyor.
Yönetmen Kevin Macdonald, doktor Garrigan’ın gözünden bu yeni dünyayı tanıtırken sadece görüntülerden değil seslerden de istifade ediyor. Mesela doktor Garrigan’ın ilk şaman tedavisini gördüğü sahnede arka planda hafiften başlayıp yükselen, rahatsız edici bir yılan tıslaması işitiliyor.
Forest Whitaker’ın Oskarlık Performansı
Filmdeki performansı ile en iyi erkek oyuncu Oskar’ı alan Forest Whitaker’ın canlandırdığı İdi Amin karakterini, yaptığı miting konuşması ile tanıyoruz. Whitaker, daha konuşmasını işittiğimiz ilk saniyelerden itibaren bizi vatansever, neşeli ve biraz da dengesiz bir İdi Amin karakteri ile etkiliyor. Whitaker, Amin’in dengesiz, bir anda kızan, bir anda gülüveren dengesiz tabiatını aksettirmekte hayli başarılı görünüyor.
İdi Amin, halkı coşturan, neşelendiren ve onlara vaatlerde bulunan konuşmasını yaparken onu koruyan askerlerin, İdi Amin’e tezahürat yapan halkı, parmakları tetikte, düşümanca bakan kanlı gözlerle süzdüklerini görüyoruz. Bu bir saniyelik görüntü, filmin ilerleyen kısımlarında karşılaşacaklarımızın bir ipucunu veriyor aslında.
İdi Amin bindokuzyüzyetmişli yıllar boyunca sürdürdüğü iktidarının ilk yarısında batı medyasınca dünya kamuoyuna afrikanın sevimli, vatansever, iyi yürekli diktatörü olarak lanse edilmiş. İkinci yarısında ise Afrika kasabı, deli, zalim hatta yamyam bir diktatör olarak sunulmuş. Film de neredeyse tamamen aynı yolu takip ediyor. Yönetmen filmin ilk yarısında seyirciye İdi Amin’i neredeyse sevdirirken, ters yönde hisler uyandıracak ufak ipuçları vermeyi de ihmal etmiyor. Seyircinin de tıpkı dünya kamuoyu gibi bu diktatörün diktatör olduğunu bile bile, hatta bazı zulümlerinden haberdar olmasına rağmen sempati duygusu geliştirmesine çalışıyor. İkinci yarıda ise zalim diktatörün nihayetsiz terörüne tanıklık ediyoruz.
Dr. Garrigan ile İdi Amin’in tanıştığı sahnede, az önce kürsüde halka onlardan biri olduğunu söyleyen İdi Amin’in, aracı yolda duran ineğine çarptı diye bir köylüye kötü davrandığını görüyoruz. Köylünün ineği can çekişiyor. İdi Amin’in ise sadece eli incinmiştir. Askerler tedirginlik içinde bir suikast kokusu almaya çalışıyorlar. Çarpılan hayvan acı içinde böğürüyor. İdi Amin sağa sola bağırarak talimatlar yağdırıyor. Doktor da bir yandan İdi Amin’in elini sararken bir yanda da acı çeken hayvanın acısına son verilmesi için çevresine sesleniyor. Giderek artan bir kaos, bir gürültü var. Bu sahne Dr. Garrigan’ın ineği –acı cekmemesi- için İdi Amin’in ortada duran silahı ile vurarak öldürmesi ile yeni bir boyut kazanıyor. Batılı misyoner doktor burada diktatörün dikkatini çekiyor ve aralarında bir dostluk başlıyor.
Asıl hikâyenin başladığı sahnede çok sayıda sembol ve gönderme var. İdi Amin doktorun İskoçyalı olduğunu öğrendiğinde İskoçya’ya karşı sempatisini dile getiriyor. İngiliz ordusunda yetişen İdi Amin İskoçyalı askerle beraber savaşmış bir asker. Filmde bahsedilmiyor ama biz eksik bilgiyi tamamlayalım. İdi Amin, İngiliz ordusunda İskoçyalı askerlerle beraber 1952-1960 yılları arasında Kenya’da “Mau Mau” ismi verilen isyanı bastırmak için savaşmış. Yani Kenya’lıların İngiliz sömürgeciliğinden kurtulmak için çıkardıkları isyanı, İngiliz efendileri adına bastırmak için savaşmışlar. Bu arada orduda İngilizler tarafından aşağılanmış ve kötü işlerde çalıştırılmış. İskoçların İngilizlerle yaşadığı sıkıntılar ve İngilizler’e karşı tavırları bir şekilde İdi Amin’i cezbediyor. Bu (s)empatisi o kadar ileri gidiyor ki doktora, “Ugandalı dışında bir şey olabilseydim İskoçyalı olurdum” diyebiliyor. Doktorun İskoçya sembolleri taşıyan ucuz tişörtünü almak için kendi giydiği, general üniformasını doktora veriyor. Filmde tişörtü oğlu Campbel’e hediye edeceğini söyleyen Amin’in gerçekte bu isimde bir oğlu yok ama onun özentisinin altını çizmek için filme böyle bir öge eklenmiş. Neticede İskoçya hayranı İdi Amin’in, anlı şanlı (!) bir Uganda generali üniformasını uydurma bir tişörte değişebilieceği anlatılıyor. Zaten gerçek hayatta da İdi Amin kendisini İskoçya’nın son kralı ilan edecek, bu da filme adını verecektir.
Mankurtlaştırılmış Sömürge Diktatörleri Şablonu
Aslında film boyunca, mankurtlaştırılmış bir sömürge diktatörünün dramı sergileniyor diyebiliriz. Bir yandan vatansever ve anti emperyalist olmaya çalıştığı halde içinde yetiştiği batı medeniyetinden başka bir medeniyet tanımayan, kızsa da, isyan da etse gideceği bir yer olmayan bir adamın dramı… Kendini iktidara taşıyan adamlardan nefret eden ama onlardan başka alternatifi bulunmayan bir adamın dramı… Bu adeta tüm ortadoğu diktatörlerine uygulanabilir bir şablon. “Batıya rağmen batıcı” gibi mânâsız sloganlarla çelişkilerini makul hale getirmeye çalışan diktatörle çevrilidir etrafımız. Bu tavır kendi medeniyetinden ya tamamen bihaber yetişmiş ya da ümidi kesmiş sömürge aydınlarında da rahatlıkla müşahede edilebilir.
Bahse değer bir şablon da sömürge diktatörlerinin asla ülkede çoğunluk gruplardan birinden olmamalarıdır. İdi Amin de Uganda’nın kuzeyinde “Kakva” ismi verilen azınlıkta bir etnik gruba mensup ve Müslüman. Uganda’nın yüzde seksendördü ise Hıristiyan. Bu şekilde azınlık mensubu bir kişiyi iktidara getiren batılı güçler, devletin başına koydukları kişinin meşruiyetini asla halkına dayandıramamasını garanti etmiş oluyorlar. Filmde Amin açık açık “beni iktidara İngilizler getirdi” diyor. Sömürgeciler adına halkını baskı altında tutan diktatörlerin koltuklarını muhafaza etmelerinin yegane garantisi yine sömürgecilerin lütufları oluyor. Bu yüzden de ezdikleri halklarına mütemadiyen şüpheyle bakar hale geliyorlar. Filmde İdi Amin’in sürekli bir suikast korkusu içinde yaşadığı, kendine yönelik en küçük bir tehdit algıladığında ölçüsüz bir şiddet kullanma yoluna gittiği altı çizilerek anlatılıyor. İdi Amin korkuyor ama bir yerde doktoruna “korkusunu gösteren adam zayıftır ve bir köledir” diyerek belki de ileride daha çok farkına varacağımız devlet terörünün bahanesini de söylemiş oluyor.
İdi Amin’in Uganda’dan “medeniyetin beşiği” diye bahsetmesi ve kendini “ulusun babası” diye tesmiye etmesi, diğer sömürge diktatörlerinin söylemleri ile başka ortak noktalar olarak görünüyor. Ayrıca askerlerine İskoç kilti giydirmesi de hususen askeri sahada tüm mahut diktatörlerce paylaşılan bir aşağılık kompleksinin tezahürü olarak ortaya çıkıyor.
Filmde kahramanımızın yanlarına gittiği misyoner ve eşinin ne amaçla anlatıldığını düşünmek gerekir. Garrigan, müesses nizamın her türlü kabulüne isyan eden, tabu yıkan genç havasında önce misyonerin eşine “asılıyor”. Ancak kadın ulvî bir gaye için orada olan kocasının ne kadar iyi bir insan olduğunu söyleyerek delikanlıyı reddediyor. Garrigan aynı havada, İdi Amin’in eşi Kay’e yaklaştığında ise reddedilmeyecek, bu da her ikisi için bir felakete sebep verecektir.
Daha sonra İdi Amin’in şahsi doktoru olmak üzere başkente davet edilen doktor, halkına “askeri yemeden yemediğini” söyleyen, fakir Uganda’nın başkanı İdi Amin’in sarayındaki “ihtişama” tanık oluyor. Başkentte batı standartlarında bir hayat sürüldüğünü ve halkın geri kalanının bu hayatla ilgisi bulunmadığını görüyoruz.
Filmde İdi Amin ile ilgili olarak bilinen hemen herşey ya bir görüntüyle, ya bir cümle ile anlatılmaya çalışılmış. Mesela eski bir boks şampiyonu olan Amin’in bir sahnede bir çocuğa boks antremanı yaptırdığını görüyoruz. Kaddafi ile görüşen, onun Afrika birliği hayallerini paylaşan Amin’in filmde Libya’dan dönüşte başında bir takke ile gezmesi, İsrail karşıtı açıklamaları, ülkesindeki Hintli nüfusu sınır dışı etmesi, ülkesine inmesine izin verdiği kaçırılan uçak, İngiltere’ye aşağılama amacıyla yardım teklif etmesi gibi detaylar filmde yerlerini bulmuş.
Filmin ilerleyen bölümlerinde Amin’in doktoruna üstü açıp, spor bir mercedes hediye ettiğini. Seyahat ederken o arabada bulunmasının makam aracına düzenlenen suikastten kurtulmasını sağladığını görüyoruz. Bu sahnede doktor İdi Amin ile beraber –biraz da can havliyle- kurulan pusudan kaçmak isterken bir adama çarpıyor. Hayat kurtarmak iddiasıyla geldiği Uganda’da, kurtarmayı bırakın bir can almış oluyor. Suikastten kurtulan Amin’in adamları suikastçileri derhal yakalayıp getiriyorlar ve işkenceli bir sorgu başlıyor. İdi Amin böylesi bir sahneye ilk kez şahit olan doktora hayatına kasteden suikastçilere acımamasını söylüyor. Bu sahnede mühim bir detayı gözden kaçırmamak gerekiyor. Hiçbir yarası olmadığı halde doktor elinin kana bulanmış olduğunu farkediyor. Bu muhtemelen sorgulanan adamlardan birinin kanı ama doktorumuzun sembolik olarak elini kana buladığının altı da böylece çizilmiş oluyor. Zaten doktora Amin’in beyaz maymunu isminin takıldığını filmde daha sonra öğreniyoruz. İngiliz diplomat takılan isimle bu vaziyeti de birleştirerek ilerde doktora “eli kanlı beyaz maymun” diyecektir.
Doktorun hemen takip eden sahnede şahit olduğu şiddeti meşrulaştırmaya, rasyonalize etmeye çalıştığını görüyoruz. “Burası Afrika” diyor doktor, “şiddete şiddetle cevap vermezsen ölürsün”. Tabi bu kendisi avutma gayreti bir süre sonra boşa çıkıyor. İngilizlerle iş tuttuğundan şüphelendiği sağlık bakanı ile ilgili kuşkularını İdi Amin’e söyleyen doktor adamın idam fermanını da imzalamış oluyor. Konuşmasının doğurduğu neticeyi doktorun yüzüne vuran ülkedeki İngiliz diplomat, bakanın aslında “kitlelerin hayatını kurtaracak bir penisilin ihalesini” takip ettiğini söylüyor. Bu tabi Uganda’ya hayat kurtarmak için gelen bir doktorun vicdanını kanatacak bir söylem ama insan düşünmeden de edemiyor: Madem İngiliz’lerin gayesi bu kadar insani, fakirlikten kırılan bu insanlara neden penislin “satmaya” uğraşıyorlar? Öylece bağışlasalar ya!..
İdi Amin
İdi Amin’in bir tabiyet sorunu var. Daha önce İskoçyalı olmak istediğini açıkça söyleyen İdi Amin doktor Garrigan’a “Sen benim öz oğlumsun” dediğinde doktor bunu reddediyor ve “Hayır ben İskoçyalıyım” diyor. Bu anda Amin’in terk etmekte tereddüt etmediği, çok da kıymetli görmediği tabiyetinin Garrigan için çok daha mühim olduğunu anlıyoruz. Aynı gayeye matuf bir sembol olarak “pasaportun” kullanıldığını da belirtmek gerekiyor. Garrigan kendi pasaportunun (ç)alınıp yerine Uganda pasaportunun koyulmasından dehşete kapılıyor. Aklımıza Tevfik Fikret’in son yıllarında Hüseyin Cahit’e bir mektubunda yazdığı, tartışma yaratan şu sözleri geliyor: “Bugün say ve irfanım tebdil-i tabiyet ediyor.”
İdi Amin batılı bir hayat tarzını benimseyip sürdürmekte bir beis görmüyor. Başında bir kovboy şapkası ile at üstünde göründüğü sahne oldukça ibretlik. Kendinden “Ugandalı kovboy” diye bahsederken kemendini adamlarından birinin boynuna atıveriyor. İşte kovboyun Ugandalısı atsa atsa kendi halkına kement atar mesajı veriliyor.
Filmde geçmiyor ama İdi Amin’in tahtını dört beyaz işadamına taşıtırken ve bir beşinci beyazın ona yelpaze sallarken fotoğraf çektirdiği biliniyor. Bilindik bir fotoğrafın negatifini sunmaya çalışan Amin’in naif çabasından çok, kimbilir hangi maddi çıkar karşılığı bu zillete katlanmaya gönüllü olan kapitalist İngiliz iş adamlarının hali üzerinde düşünmek gerekiyor. 
İdi Amin’in karikatürlere malzeme olmuş madalyaları da önemli bir sembol. Bu madalyaların çoğunun ikinci dünya savaşına katılmış askerelere verilen madalyalar olduğu söyleniyor. Burada dikkat çekici olan, bir takdir aracı olan madalyaların aslında madalya verenin lütfunun, takdirinin madalyayı alan kişi tarafından kıymetli görülmesidir. Amin sayısız çelişkisinden birini daha yaşıyor ve düşman ilan ettiği batılı emperyalist güçlerin madalyalarını göğsünde gururla taşımaya devam ediyor.
Filmin sonlarına doğru, İdi Amin’in eşlerinden Kay’in, Dr. Garrigan’la yaşadığı gayrimeşru münasebet neticesi hamile kalmasının bir felaket zinciri başlattığına şahit oluyoruz. Kadın yakalanıyor ve öldürülüyor. Bu yetmez gibi ibret-i alem olsun diye vahşice, kolları bacakları kesilerek birbirlerinin yerlerine dikiliyor ve bu korkunç ceset teşhir ediliyor. Bu sahnenin filmin en mide kaldıran sahnesi olduğunu da belirtmekte fayda var. Bir de başlangıçta bahsettiğimiz ses efektleri ile bu sahne iyce dehşet verici hale getirilmiş. Bu sahneyi görüp dağılan doktor, o anda kendisne daha önce İngilizlerce teklif edildiği halde kabul etmediği cinayeti işlemeye, İdi Amin’i öldürmeye karar veriyor. Tabi bu arada atlanılmaması gereken müthiş bir sahne var: Annesini batılı bir doktorun geçici şehvet hisleri yüzülünden parçalara ayrılmış halde gören küçücük bir zenci çocuğun doktora büyük bir nefret ve kin dolu gözlerle baktığı sahne… Çocuğun bakışı şu satırları yazarken bile gözümün önüne geliyor.
Hazırladığı zehirli ilaçlarla İdi Amin’in yanına giden doktor onu ve çevresindekileri muhtemelen uyuşturucu madde etkisinde, pornografik bir film seyrederken buluyor. Muhalifi olduğunu sandığı batının, içkisiyle, müziğiyle, pornosuyla, silahlarıyla, madalyalarıyla zehirlenmiş, beyinlerinin genetiği ile oynanmış bu çarpık fikirli ucubeler topluluğu bizde artık tiksinti uyandırıyor. Film bundan sonra birbirinin peşi sıra gelen şiddet sahneleriyle son buluyor. Dr. Garrigan hata yaptığını, asıl yerinin İskoçya ve ailesinin yanı olduğunu kabul ediyor. İdi Amin’in eski hekimi, canı pahasına da olsa olan biteni “uygar” dünyaya anlatması için Garrigan’ın kaçmasına yardım ediyor. Çünkü bir beyaz olarak onun söyleyeceklerinin batı dünyasına itibar göreceğini düşünüyor. Canını bu “vahşilerin” elinden zor kurtaran doktorun uçağın penceresinden macera için geldiği Uganda topraklarına son bir bakışıyla film bitiyor.
Bari Filmi Biz Çekseydik
Filmi seyrettikten sonra şunu düşünmeden edemedim: Batılılar evlerinde kalkıp dünyanın ücra köşelerine başkalarını sömürmek için gidiyorlar. Şeytanın aklına gelmeyecek hilelerle, kukla iktidarlar kurgulayıp masum insanların iliklerini emiyorlar. Sonra onları birbirine düşürüp birbirlerini öldürtürken üstüne bir de silah ve sonrasında da ilaç satıyorlar. Gel gör ki işledikleri zulümün filmini de yine onlar çekiyorlar. Uğradığı zulmü bırakın anlatmayı, doğru dürüst anlamaktan aciz insanların dramı içimize akıp, yüreklerimizi dağlarken, bir kez daha önce gözlerimizden sonra zihnimizden silinip gidiyor.
Salih Cenap Baydar
14 Mart 2012
Twitter: @salihcenap
